Beslag op een assurantieportefeuille, is dat mogelijk?

In mijn lessen over beslag op bijzondere rechten gaat het meestal over de vraag hoe een bepaald beslag moet worden gelegd. Voor de beantwoording van die vraag is het van belang in welke categorie het betreffende recht valt. Is het bijvoorbeeld een vordering, een effect of een aandeel? Meestal is het antwoord snel gevonden. Maar niet bij een assurantieportefeuille.

Door Jan Dirk van Vlastuin en Erhard Koekoek

Wat is een assurantieportefeuille?

Een assurantieportefeuille is eigenlijk een verzameling van allerlei verschillende rechten en plichten die deel uitmaken van de praktijk van een assurantietussenpersoon. De portefeuille omvat afspraken met een groot aantal verzekerden maar ook afspraken met verschillende verzekeringsmaatschappijen. De portefeuille bestaat niet alleen uit rechten die uitgeoefend kunnen worden tegen de verzekerden of de verzekeringsmaatschappijen maar ook uit verplichtingen. Daarnaast bestaat de assurantieportefeuille uit een klantenbestand. Dat is geen vordering maar dat heeft wel een waarde.

Tijdens de financiële crisis werd duidelijk dat veel assurantietussenpersonen hun totale assurantieportefeuille aan hun bank of financier hadden verpand. Bij het faillissement van een assurantietussenpersoon, kan de pandhouder de totale portefeuille verkopen en zich daarop verhalen. Dat leidde tot discussie over de vraag of het wel mogelijk is om een pandrecht te vestigen op een assurantieportefeuille.

De portefeuille functioneert als een vermogensrecht

Een pandrecht kan worden gevestigd op een vermogensrecht. Ook kan daar beslag op worden gelegd. De volgende feiten en omstandigheden pleiten ervoor om een assurantieportefeuille aan te merken als een vermogensrecht.

In de praktijk komt het regelmatig voor dat een assurantieportefeuille wordt verkocht en overgedragen. In de verzekeringsbranche bestaan zelfs formules waarmee de prijs van een portefeuille kan worden vastgesteld. Reeds in 1930 heeft de rechtbank Utrecht [1] een conflict moeten beslechten over een assurantieportefeuille. De rechtbank bepaalde toen dat de portefeuille (en niet alleen de afzonderlijke posten) als een zelfstandig onderdeel van het vermogen van de tussenpersoon moet worden aangemerkt. Daarnaast blijkt uit de Wet financieel toezicht (Wft) dat een assurantietussenpersoon zijn portefeuille kan overdragen. Zowel in de wet, als in de rechtspraak en in de praktijk gaat men ervan uit dat een assurantieportefeuille waarde heeft en overdraagbaar is.

Degenen die zich op het standpunt stellen dat het vestigen van een pandrecht of het leggen van beslag op een assurantieportefeuille mogelijk is, redeneren als volgt: Volgens de wet zijn rechten die overdraagbaar zijn, vermogensrechten. En op vermogensrechten kan een pandrecht worden gevestigd. Ook kan daarop beslag worden gelegd.

Of toch niet?

Volgens andere juristen bestaat een assurantieportefeuille uit verschillende vermogensrechten maar is de portefeuille zelf geen recht. Als assurantieportefeuille wordt verkocht, heeft dat tot gevolg dat alle rechten die deel uitmaken van die portefeuille allemaal apart geleverd en overgedragen moeten worden. De portefeuille is geen vermogensrecht maar louter een verzameling van verschillende rechten. Verkoop van de portefeuille verplicht de verkoper tot levering van de achterliggende rechten.

Volgens die redenering kan wel beslag worden gelegd op de afzonderlijke rechten waaruit de portefeuille bestaat maar niet op de assurantieportefeuille zelf.

Wat vindt de Hoge Raad?

Op 6 december 2019 heeft de Hoge Raad [2] antwoord gegeven op bovenstaande vragen. De Hoge Raad oordeelt dat een assurantieportefeuille geen vermogensrecht is. Een assurantieportefeuille is volgens hem slechts een samenstel van overeenkomsten en goodwill en de portefeuille zelf is geen recht (ook al wordt het in het economische verkeer als een eenheid beschouwd). En volgens de Hoge Raad spreekt de wetgever in de Wft wel over het overdragen van een assurantieportefeuille maar ziet die bepaling op de overdracht van de positie van de tussenpersoon en niet op de vraag of een assurantieportefeuille een vermogensrecht is.

Omdat een assurantieportefeuille geen recht is (maar een verzameling van aparte rechten) kan daarop geen beslag worden gelegd en ook geen pandrecht worden gevestigd. Wel kan uiteraard beslag worden gelegd op de vorderingen en andere rechten die deel uitmaken van de portefeuille en daarop kan ook een pandrecht worden gevestigd.

Voor de praktijk

Het is belangrijk dat de Hoge Raad een knoop heeft doorgehakt. Voor iedereen is nu duidelijk dat en waarom geen beslag kan worden gelegd op een assurantieportefeuille. Deze beslissing is begrijpelijk voor juristen. Bankiers en schuldeisers die zich op een assurantieportefeuille willen verhalen, zullen zich moeten realiseren dat het spraakgebruik en de economische betekenis van begrippen niet altijd overeenkomt met de juridische inhoud. De juridische betekenis moet passen in het goederenrechtelijke stelsel van de wet. Daarom is het verstandig om overeenkomsten waarbij een pandrecht wordt gevestigd altijd door een jurist te laten opstellen.

[1] Rechtbank Utrecht 3 december 1930, NJ 1931/770.